KARAHANLILAR

Orta Asya' da ilk Müslüman-Türk devleti Karahanlılar' dır. Karahanlılar Uygur Devleti' nin zayıflayıp dağılmaya yüz tuttuğu Dokuzuncu Yüzyıl ortasında Orta Asya' nın batı kısmında yaşıyorlardı. Başkentleri şimdi haritadan silinmiş olan Balasagun şehri idi. Doğudan batıya çok geniş bir sahaya yayılan Karahanlı Kağanlığı Doğu, Batı ve Merkez olmak üzere üç hakimiyet bölgesine ayrılmıştı. Sonraları şimdiki Doğu Türkistan' da bulunan Kaşgar şehrini devlet merkezi yaptılar. İlk defa Karahanlı hükümdarlarından Bazır Han' ın oğlu Saltuk Buğra Han, Onucu Yüyyıl' ın ilk yarısında Müslümanlığı kabul etti. Eski tarihlerin bildirdiğine göre, Saltuk Buğra Han ile birlikte iki yüz bin çadır halkı daha İslam Dini' ne girmiştir ki, bu aşağı-yukarı bir milyon kişi eder. Böylece o çağda Orta Asya' da en kudretli Türk Devleti Müslüman olmuş oluyordu.

Karahanlılar bu tarihten sonra öbür Türk boylarını da İslam birliğine sokmak üzere çalıştılar. Bunların zamanında bilhassa Kaşgar bölgesinde İslam kültürü çok yoğun bir şekilde işlendi ve pek çok kıymetli eser meydana getirildi. Bu eserlerin en önemlilerinden biri Kaşgar' lı Mahmut' un yazdığı Divanu Lugat' ı-Türk' tür. Türk lehçelerinin bir ansiklopedisi olan bu eser, Karahanlı Hakan Ailesi' nden olan Mahmud tarafından Arapça yazılmış ve Bağdad' da Abbadi Halifesi' ne sunulmuştur (1077). O tarihlerde Türkler İslam Dünyası' nda gün geçtikçe nüfuz kazanıyorlardı. Eski Türkler' in Dünya hakimiyeti ideali şimdi İslam ideolijisi ile birleşmiş ve Türkler' e yeni bir ufuk açmıştı. Öyle ki, Hazret-i Muhammed' in Müslüman Araplar' a "İleride bu ümmetin efendisi Türkler olacaktır" dediği rivayetleri dolaşıyordu.

Kaşgar Mahmud' un kitabında bu üstenlik havasına rastlıyoruz. Kitabın başlangıcında Cihan hakimiyeti' ni Tanrı' nın Türkler' e verdiğini, herkesin Türklere muhtaç olduğunu, bunun ,ç,n Türkçe öğrenmek gerektiğini söylüyor. Yine bu devirde Karahanlılar' ın saray nazırı Yusuf Has Hacib tarafından yazılan Kudadgu Bilig adlı manzum eser, özellikle devlet idarecisi olaacaklar için öğütler verir ki, o çağda hiçbir ülkede bu tip bir eser yazılmış değildir. İlk Türk mutasavvıfı Hoca ahmed Yesevi de Karahanlılar devrinde yaşamıştır. Anadolu Türk evliyalarının çoğunun Ahmed Yesevi' nin yanında derviş olarak yetişip Horasan yoluyla Anadolu' ya geldiğine inanılır. Gerek Hoca Ahmed Yesevi, gerek diğer Türk mutasavvıfları Türkler arasında Türk Dili' ne dayanan bir Müslümanlığın yayılmasında büyük rol oynamışlar, böylece Türk birliğinin kurulmasında pek büyük hizmetleri olmuştur.

Karahanlılar zamanında kendilerinden başka önce Gazneliler, sonra da Selçuklular büyük devlet kurmuşlardı. Karahanlılar' ın bu iki devletle de münasebetleri olmuş, hatta kız alıp verme yoluyla Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu sultan aileleri arasında akrabalıklar doğmuştur. Mesela Gazneli Mahmud' un karısı Karahanlı İlig Han' ın kızı idi. Alp Arslan' ın eşlerinden Han Melik şah Hatun ve Sultan Sancar' ın eşi Türkan hatun birer Karahanlı prensesi idi. Karahanlı Devleti On üçüncü Yüzyıl' ın ilk çeyreğine kadar yaşamış olmakla birlikte, bir taraftan Gazneli ve Selçukluların, bir taraftan Karahıtaylar ve Harezmşahlar' ın baskılarıyla kuvvetlerini kaybetmişler ve başkalarına bağlı birer beylik durumuna düşmüşlerdi. Nihayet Moğol istilası bütün diğer Türk devletleri gibi onların da son kalıntılarını ortadan kaldırdı.